Святы Мікалай, розныя стравы і госці. Як адзначалі Каляды і Новы год гродзенцы ў 1930−1940-я

«Святы раней былі іншымі — не параўнаць з сённяшнімі», — кажа 94-гадовы Ежы Мар’ян. Гродзенскія старажылы ўспомнілі, як у дзяцінстве адзначалі калядныя і навагоднія святы. Гэтыя гісторыі з кніг Руслана Кулевіча і Hrodna.life — гродзенцы расказвалі пра сваё жыццё ў 1930-1940-х гады.

Ежы і Тамара Кежкоўскія — карэнныя гродзенцы. Ежы Мар’ян нарадзіўся ў 1928 годзе, а Тамара Васільеўна ў 1933 годзе. Разам яны жылі з 1953 года (Тамара Васільеўна памерла ў 2022 годзе). Па даўняй традыцыі гродзенцы адзначалі Каляды, як каталіцкія, так і праваслаўныя. Гэтыя ўспаміны з 2020 года.

«Кожны ў Гродне на свята меў елку»

— Я католік, а жонка мая праваслаўная, таму прыходзіцца адзначаць Каляды два разы за год. Раней такая сітуацыя была ў Гродне, а як цяпер, я ўжо і не ведаю, — распавядае Ежы Мар’ян. — Ды і святы раней былі іншымі, не параўнаць з сённяшнімі. У дзяцінстве для мяне і нашай сям’і самае свята было з 24 на 25 снежня. За дзень да гэтага мама купляла ялінку і ставіла дома. Яе вясковыя прывозілі з лесу.

Тады кожны ў Гродне на свята меў елку, нават самы бедны. Разам з цацкамі на елку вешалі цукеркі, але іх нельга было зрываць, гэта было сорамна. І яшчэ шмат свечак ставілі на елку, тады ж не было ліхтарыкаў. Калі іх запальвалі было вельмі прыгожа. А калі сям’я веруючая, то наверх ялінкі абавязкова ставілі сіонскую зорку і потым анёла.

Да вайны на Каляды ў сям’і Ежы Мар’яна заўсёды спявалі песні і рыхтавалі смачны абед.

— Памятаю, абед быў з розных страў: клёцкі і пачастункі з макам. А зараз гэты мак забараняюць. Каб раней сказаў так прэзідэнт, з яго б смяяліся, сказалі — дурань нейкі. У нас у Станіславова два гектары маку саджалі і ніхто нічога не казаў.

Дома на Каляды пасля святочнага абеду заўсёды спявалі. У касцёлах праходзіла ўсю ноч імша, называлі яе «пастэрка» [ад слова пастыр, пастух]. Там маліліся і таксама спявалі песні. Мы раз праспявалі і клаліся спаць.

На Каляды ў багатай пані

У Ежы Мар’яна маці была руская, а бацька паляк, таму Каляды з самага дзяцінства ён адзначаў і з католікамі, і з праваслаўнымі.

— Пасля начной імшы на тры гадзіны дня мы запрашалі гасцей дадому, дарослым ужо можна было выпіваць [вячэра 24 снежня посная і без алкаголю, мяса і алкаголь ставілі на стол 25 снежня — рэд.]. Дзеці сядзелі асобна, ім нельга было быць з дарослымі за адным сталом. Для іх былі спецыяльныя пачастункі.

— Неяк з мамай мы пайшлі на Каляды да адной багатай жанчыны на Пілсудскага [суч. Леніна]. Яна запрасіла знаёмых людзей да сябе на свята. А мая маці рабіла ёй манікюр, вось і яе запрасіла. Памятаю гэтую жанчыну, называлі яе пані баранэса Біспінгова. Яна была вельмі багатая, мела некалькі маёнткаў.

Маці сказала мне: калі ты там нешта дрэннае зробіш, я табе вушы паабрываю. Перад выхадам мяне памылі ў ваннай, надзелі касцюм і адэкалонам памазалі. Я быў незадаволены. Калі прыйшлі да пані, то трэба было верш ёй расказаць, пацалаваць ручку і садзіцца за стол. Садзіліся за стол усе па два, але я трапіў дзе было чацвёра. Я сядзеў за сталом з двума дзяўчынкамі і хлопчыкам. Яны з багатых, напэўна, былі.

— На наш стол паставілі вялікі торт, а я так любіў салодкае. Да тарта давалі прыборы: ножык і лапатачку, каб можна было ўзяць сабе ў талерку. Каву налівала абслуга. Калі мне налілі, я адразу сабе ў кубак тры костачкі цукру ўваліў і пачаў мяшаць, а ў багатых сем’ях так не прынята.

Прыйшла мая чарга рэзаць торт, я ўзяў лапатку і адваліў такі вялікі кавалак, што не мог падняць яго. Дзяўчынкі смяяліся. Падняў і паставіў, каб не рассыпаць і каб ніхто не падумаў, якая я свіння. Пасля мама сказала мне, што чырванела з-за мяне. Наступным разам як нас запрасіла пані Біспінг, я ўжо не хацеў ісці да яе. Казаў маме: я баюся, ну яго. І мама адна пайшла.

Святы Мікалай і калядоўшчыкі

Каб агульную елку ў горадзе ставілі на плошчы ў 1930-я гады, Ежы Мар’ян, не памятае. Ён памятае толькі калядныя святы ў Новым замку.

— Вось там была спецыяльная елка для ўсіх дзяцей. Туды прыходзіў Святы Мікалай з падарункамі. Не той, якога называюць у нас Дзедам Марозам, а сапраўдны Святы Мікалай. Падарункі неслі анёлачкі. На святы дзеці спявалі песні і Святы Мікалай дарыў ім падарункі. А хто быў непаслухмяным, каля яго бегалі чэрці і пугу яму клалі. Быў сорам і страх.

Памятае гродзенец і калядоўшчыкаў і як у яго сям’і адзначаўся Новы год.

— Хто быў бяднейшы, той хадзіў па горадзе і калядаваў з зоркай у касцюмах, але гэта больш па вёсках было. Хадзілі яны і спявалі калядкі. Хтосьці выносіў ім каўбасу, можа і гарэлку якую-небудзь. А некаторыя нічога не выносілі. Проста зачынялі дзверы.

Да вайны свята на Новы год мы называлі Дзень святога Сільвестра. На гэтае свята, як і на Каляды, заўсёды гатавалі пачастункі. У ноч з 31 снежня на 1 студзеня, калі гадзіннік біў, у доме выключалася святло і ўсе абдымаліся. Пасля дарослыя сядалі за стол, а дзяцей не пускалі, бо баяліся, каб ніхто выпадкова гарэлкі не выпіў.

На Каляды немцы рабілі выхадныя

Ежы Мар’ян распавядае, што ў перыяд нямецкай акупацыі Гродна калядныя святы працягвалі адзначаць у горадзе.

— Немцы вельмі добра адзначалі святы. У іх жа каталікі, лютэране і евангелікі. Пачынаючы з 23 снежня і да 1 студзеня немцы рабілі выхадныя, можна было святкаваць і адпачываць. І на рускае Раство рабілі выхадныя.

— А пры саветах каталіцкае Раство ў Гродне рабілі спецыяльна працоўным днём. Калі на працу не прыйшоў у гэты дзень, то адразу на дыван да начальніка вызывалі. Ніякіх святаў, Бога няма. Вось так было.

Падчас акупацыі было не да Каляд

Жонка Ежы Мар’яна Тамара Васільеўна ўспомніць свае дзіцячыя моманты на Каляды ў 1930−40-я гады не магла. Палякаў яна не памятала, а падчас нямецкай акупацыі іх дом у цэнтры Гродна згарэў.

— Бомба туды ўпала і ўсё. У той час наша маёмасць прапала. Таму ўсю акупацыю нам даводзілася хадзіць па кватэрах, было не да святаў. Толькі ў савецкія гады мы пачалі адзначаць святы. Я праваслаўная, а Ежы каталік, таму мы адзначалі заўсёды Каляды два разы.

На Каляды на стале павінна было стаяць 12 розных страў

Караля Калвейта запісвалі ў 2020 годзе. Ён жыў у польскім Слупску, але сваё дзяцінства і калядныя святы ў Гродне ў 1930−40-я гады ён памятаў добра. Караль памёр восенню 2022 года.

— Было заўсёды цікава на Каляды, асабліва знаходзіць падарункі пад елкай. Апоўдні дома мы ставілі елку, якую прывозілі з лесу. Упрыгожвалі яе ўсёй сям’ёй, вешалі туды абавязкова цукеркі. Потым усе сядалі за стол. На стале павінна было стаяць 12 розных страў. Такая традыцыя была. Маліліся, з’ядалі аплатак і толькі пасля елі стравы. Ноччу ішлі на «пастэрку», кожны ў свой касцёл. Мы ішлі ў Фарны. Там маліліся і спявалі календы.

У цэнтры Гродна, на плошчы Баторыя (суч. плошча Савецкая) паміж касцёламі падчас святаў ставілі вялікую елку. У Гродне заўсёды жылі каталікі і праваслаўныя, таму адзначалі абодва Раства. Спачатку адно, а праз два тыдні іншае. І каталікі запрашалі на свята да сябе праваслаўных, а потым наадварот. Гродзенскія яўрэі ж мелі свае святы, нас яны называлі гоямі і адзначалі асобна».

У Караля ў сямейным архіве захавалася ўнікальная фатаграфія, на якой бачна, як гродзенскія дзеці ў 1930-я гады адзначалі Каляды са Святым Мікалаем.