Калі ідзеш сёння па вуліцы Скарупскай, нічога не нагадвае, што некалі тут была дзяржаўная мяжа. Назва вуліцы — ад прозвішча колішняга землеўласніка Скарупы, уладанні якога былі па баку Вялікага княства Літоўскага, а сённяшні цэнтр горада з палацам Браніцкіх і Рынкам Касцюшкі — па баку Польшчы.
Як так выйшла? Усё пачалося з Люблінскай уніі 1569 года. Тады ішла сапраўдная палітычная барацьба, як і на якіх умовах маюць аб’яднацца Вялікае княства Літоўскае і Польшча. Палякі прапаноўвалі радыкальны варыянт: поўную інкарпарацыю ВКЛ у свой склад. Эліты ВКЛ, у тым ліку Радзівілы і Сапегі, супраціўляліся як маглі. Выбару не было: ішла вайна з Масквой, саюз быў патрэбны.
Дамовіліся так: ВКЛ заключае з Польшчай унію, застаючыся фармальна незалежнай дзяржавай (з асобнымі войскам, грашовай сістэмай, законамі і іншым). Але ў склад Польскай Кароны адыходзілі вялізныя землі: фактычна ўся Украіна ды Падляшша. Адно што мяжа праходзіла не пад Кузніцай, як зараз, а зусім блізка тагачаснага Беластока.
Яшчэ пры Вітаўце Беласток быў вёскай
Варта адзначыць, што Беласток на той час быў невялікім мястэчкам (пры Вітаўце гэта была наогул вёска), якое вырасла пры двары нашчадкаў баярына Табутовіча. Уявіце сабе невялічкую вёску Адэльск ля сённешняй беларуска-польскай мяжы. Магчыма, праз 200-300 гадоў яна стане горадам, і там, дзе сёння працягнуты калючы дрот, паўстане вуліца. Сітуацыя будзе ідэнтычная.
Нават на пачатку ХІХ стагоддзя ўвесь Беласток быў выцягнуты ад сённяшняга касцёла Святога Роха да галерэі ALFA (там ужо былі сады). На месцы галерэі Юравецкай ці сённяшняга аўтавакзала была пустка. Дык што казаць пра XVI стагоддзе? Больш-менш падобным да сябе сучаснага Беласток стаў толькі на мяжы ХІХ і ХХ стагоддзяў, але гэта іншая гісторыя.
Мяжа без пашпартоў і патрулёў
Дык як выглядала мяжа ВКЛ і Польшчы ў XVI-XVIII стагоддзях? Як цяперашнія межы краін Еўрасаюза — ніяк. Адзіны, каго ты мог сустрэць, калі перакрочваў мяжу, — гэта мытнік. І тое — калі ехаў з возам па тракце. Заканадаўства ВКЛ і Польшчы рознілася, таму купцы дэманстравалі свой груз. Прыпамежным пунктам з боку ВКЛ, дарэчы, быў Васількаў — той самы, які зараз зусім побач з Беластокам.
Мяжа ў сучасным разуменні — з вежамі, патрулямі, аўчаркамі — з’явілася толькі ў часы СССР. Да гэтага часу людзі ведалі: недзе там, за лесам ці рэчкай, пачынаецца іншая дзяржава. А маглі і не ведаць. У Рэчы Паспалітай быў цікавы закон: палякі да пэўнага часу не маглі купляць зямлю ў ВКЛ. Таму межы землеўладанняў розных памешчыкаў праходзілі роўненька па мяжы дзяржаўнай. Сяляне хутчэй ведалі, дзе зямля якога пана, чым дзе якая дзяржава…
Праблемы мяжы і яе перасячэння не існавала. Чаму? Большасць насельніцтва складалі прыгонныя сяляне: яны ў прынцыпе мала куды маглі хадзіць, хіба — уцякалі толькі. Гандляры ехалі легальна па трактах і плацілі мыта на тавар. А шляхце ніхто падарожнічаць не перашкаджаў: хочаш — у Прусію едзь, хочаш — у Італію.
Пашпарту як паняцця не існавала, бо прынцып дзяржавы быў іншым. Не было ніякіх грамадзян, былі падданыя. Дзяржава — гэта манарх, у скарб якога ты плаціш падатак. Калі ты свабодны чалавек, прысягнуў манарху, маеш маёмасць, плаціш падаткі — едзь куды хочаш. І так яно было ажно да ХІХ стагоддзя.
Пасля падзелаў Рэчы Паспалітай мяжа адышла ў нябыт. Да 1807 года тут была Прусія, а пазней (паводле Тыльзіцкага міру) — Расійская імперыя. Пра межы колішняга ВКЛ і Польшчы нагадвалі толькі абрысы ўладанняў роду Скарупаў, ад якіх і пайшла вуліца Скарупска, калі горад пачаў разрастацца. Іронія лёсу: уладанні асобных памешчыкаў апынуліся больш трывалымі за вялізную дзяржаву…
Мяжа, прамаляваная ў гербе Беластока
Пару год таму гарадскія ўлады Беластока планавалі паставіць па колішняй мяжы сімвалічныя слупы, але пазней адмовіліся ад задумы. Пра тую старую мяжу сёння нагадвае кальцо на сутыкненні вуліц Добрай і Слонімскай, якое носіць назву Кароны і Вялікага княства Літоўскага. Ну і, канешне, сам герб Беластока: Арол і Пагоня на шчыце.
Некаторыя лічаць, што Пагоня на гербе — знак таго, што горад знаходзіцца блізка мяжы з ВКЛ. Дзіўна: памежных гарадоў безліч, але далёка не кожны змяшчае сімвал суседняй дзяржавы. Пагоня ў гербе — акурат сімвалічная азнака, што ўсё Падляшша некалі належала да Літвы, але апынулася тэрыторыяй Польшчы. Рыса паміж Арлом і Пагоняй на гербе — сімвалічны напамін пра тую колішнюю мяжу.
